Dla osób pozbawionych możliwości mowy lub posługujących się mową w ograniczonym stopniu ogromnie ważne jest zastosowanie metod zastępczych, które pozwolą im komunikować się z innymi. Brak komunikacji, możliwości porozumiewania się powoduje szereg negatywnych konsekwencji w zakresie rozwoju oraz funkcjonowania intelektualnego, emocjonalnego, społecznego a nawet fizycznego. Dlatego też ważne jest wprowadzanie KOMUNIKACJI ALTERNATYWNEJ I WSPOMAGAJĄCEJ.
Termin komunikacja alternatywna i wspomagająca często zastępowany jest skrótem AAC, który pochodzi od angielskiego odpowiednika tego pojęcia: Augmentative and Alternative Communication. Określa się nim wszelkiego rodzaju niewerbalne metody porozumiewania się, które stanowią substytut (alternatywę) lub uzupełnienie (wspomaganie) mowy. Posługują się nimi osoby o specjalnych potrzebach komunikacyjnych. Są to osoby z głębokimi dysfunkcjami rozwojowymi, ze złożoną, wielozakresową niepełnosprawnością wskutek chorób genetycznych, schorzeń neurologicznych, poważnych uszkodzeń centralnego układu nerwowego. Mogą to być osoby niesłyszące, głuche, głuchoniewidome, z autyzmem, porażeniem mózgowym, niepełnosprawne ruchowo, z niepełnosprawnością intelektualną, po przebytych udarach mózgu, urazach głowy.
Ze względu na to, jakiego sposobu przekazu używa się w procesie komunikacji alternatywnej i wspomagającej, rozróżniamy następujące systemy:
- manualne– oparte na gestach i ruchach rąk, ze szczególnym uwzględnieniem dłoni (np. język migowy, język migany, daktylografia, fonogesty, gesty Coghamo);
- graficzne– stosujące wizualne reprezentacje dźwięków, słów i pojęć (np. piktogramy, pismo Blissa, alfabet literowy);
- dotykowe– wykorzystujące zmysł czucia powierzchniowego (przez skórę) – np. pismo Braille’a, alfabet punktowy do dłoni, metoda Tadoma, metoda Lorma, daktylografia do ręki;
- łączone– zawierające kilka spośród wymienionych powyżej metod (np. program językowy Makaton oparty na znakach manualnych i graficznych).
O doborze odpowiednich strategii AAC dla poszczególnych osób powinien zdecydować zespół specjalistów, a decyzja ta musi być poprzedzona wieloaspektową diagnozą obejmującą przede wszystkim:
- analizę motywacji pacjenta do porozumiewania się z otoczeniem;
- rozpoznanie oczekiwań chorego w zakresie stosowania AAC;
- zbadanie środowiska komunikacyjnego, w jakim żyje pacjent;
- określenie poziomu zdolności intelektualnych, poznawczych, percepcyjnych, językowych, ruchowych i społecznych chorego.
Uwzględniając dane wynikające z tak przeprowadzonej diagnozy, należy wskazać pacjentowi optymalny, czyli adekwatny do jego aktualnych potrzeb i możliwości psychofizycznych sposób komunikowania się. Powinna to być metoda relatywnie łatwa do zastosowania przez chorego i jego najbliższe otoczenie; współgrająca ze stylem życia pacjenta i jego rodziny oraz umożliwiająca choremu porozumiewanie się z różnymi ludźmi w rozmaitych sytuacjach.
Współcześnie w coraz większym stopniu komunikację alternatywną i wspomagającą wspiera nowoczesna technologia komputerowa, która ma bardzo szeroki wachlarz możliwości. Może to być różnego rodzaju oprogramowanie komputerowe pozwalające na budowanie dłuższych wypowiedzi poprzez zestawienie gotowych komunikatów umieszczonych na dynamicznych planszach komunikacyjnych, przenośne elektroniczne urządzenia generujące głos, mobilne komunikatory odtwarzające nagrany uprzednio głos. Dostępne są także alternatywne klawiatury i nakładki na standardową klawiaturę oraz specjalne myszy, które mogą być wykorzystywane przez osoby niewidome czy z ograniczoną sprawnością manualną. Istnieją także interfejsy mózg-komputer, określane skrótem BCIs, pochodzącym od ich angielskiej nazwy: Brain-Computer Interfaces. Jest to najbardziej zaawansowany technologicznie system AAC. BCIs za pomocą specjalnego urządzenia odbiorczego umieszczonego w obrębie głowy pacjenta przechwytuje impulsy elektryczne z jego układu nerwowego i przetwarza je na informacje sterujące komputerem. Metoda ta umożliwia porozumiewanie się z otoczeniem osobom z najcięższymi, sprzężonymi deficytami.
Komunikacja alternatywna i wspomagająca jest rozwiązaniem dla wielu osób ze specjalnymi potrzebami komunikacyjnymi. Należy jednak pamiętać, że żadna istniejąca metoda komunikacji alternatywnej i wspomagającej nie ma charakteru uniwersalnego i nie zapewni stuprocentowego porozumienia ze wszystkimi ludźmi, w każdej sytuacji życiowej. AAC ma bowiem swoje ograniczenia. Jedną z barier jest środowisko, dlatego ważne jest zapoznanie z AAC możliwie największej liczby osób z otoczenia, co zapewni wsparcie z ich strony oraz zwiększy jego szanse na sukces komunikacyjny.
Opracowały: E. Olek, J. Kucharzak
